Gulgeş Deryaspî
Însan hînbûniyên xwe, ceribandin û tecrûbeyên xwe bi amûrên pênc organan digire. Mesken jî çav, guh, poz, ziman û hêstên (tem, sarbûn, germbûn û hwd) çermî nin. Ger organek dinê li bedena me zê de bûya dê çawa bûya?
Teqez tiştên ku em ji jiyanê hîn bûbûna, ger sedî pêncî be, dê bûbûya sedî şêst, an jî zêdetir.
Bi van pênc organên xwe em tabanının, seh dikin, hîs dikin, ditemişin, diaxivin û bêhn dikin. Tiştên ku em nebînin, nebihîsin, netemişinin û hîsnekin em nikarin bibêjin, binirxînin, parve bikin, tez û sentez bikin. Ji ber wî deriye em dikarin tiştên ku ji axê zêde tabanın wan bibînin, bibhîsin, bêhn bikin û hwd. Di vir de rola bînarkirina însanê girîng e.
Helbet ajal jî bînar dikin lê binarkirina însanê pêşdeketîtir e.
Însanên ku li ser axekê da hatibine jiyanê, ceribandinên xwe jî tev li ser wê axê pêş dixin û mesken ceribandin jî ne cilde ceribandina nifşekî ye, ceribandina salan e.
Esl û cisnê axê jî, neteweya axê jî heye. Zonal û Azonal serekebin jî ew jî vediqetine binbeşan. Wek Axa sor, axa qehweyî, axa spî, axa seqî, axa sîst, axa çolî, axa çoraq… Hîn jiyanewar li ser her axê hebin jî mixabin gelek jiyanewar deriye li ser axa xwe şîn tabana û dema biçe ser axek dinê jî xwezaya wê diguhure, eslê wê dimire û vedigere tiştek dinê.
Wek gula reş a Xelfetî ku deriye li Xelfetî de reş e û dema diçe cihek dinê rengê wê diguhere û ji reşbûnê derdikeve.
Helbet mînakên ajal, fêkî, zerzevat û giyanewerên dinê de jî gelek mînak hene, wek muzê, purteqalên ku di axên sar de şîn nabin. An jî fekiyên çolê (xurme) ên tropîkal (Ananas, Mango)… bi vî aweyê ajal jî hene wek, fîl, kerik (dewe) zirefa, meymûn, celebên marê… Mesken tev deriye çend mînakin, hebûnên cûda ên li ser axan bi pirtûkan bên nivîsandin naqedin.
*
Însan jî li ser axa xwe şîn tabana û li axa xwe diçe. Li mara xwe, fîla xwe, mirîşka xwe, bahê xwe, bahozê xwe, şîliya xwe, berfa xwe, germahiya xwe, sarmeya xwe… Zimanê însanê, rîtma zimanê însanê, dengên nav peyvên însanê, tev bînarkirina (texlît) xwazaya axa ku însan li ser dijî ye. Netew ji axê zêdebûnê, çermsor, çermreş, çermspî zerik e.
Em hêstên xwe jî ji axa xwe hildidin, tevgerên xwe jî. Dema seg bi hêrs tabana êrîşê segek dinê, gurek an tiştek dinê dike, mar dizîka dimeşe, masî xwe jibîr dike, fîl zana ye, ker li nazaran hînbûnên me nezan e, pisîk bi mereq e, hesp hêz e, xezal têk diçe… û însan ji van hîn tabana.
Yê ku van bi rêk û pêk diceribîne ziman e. Neteweyên ku dev ji zimanê xwe berdin, di heman demê da dev ji axa xwe û ji van ceribandinan hemî berdidin. Û wek gula Xelfetî dimirin, xwezaya xwe diguherînin, ji tiştekî derdikevin û tabanına tiştek din. Konut ji axa xwe ra, ji jiyanewarên ku mamostetiyê dikin ji însanê ra, ji paşeroj û pêşeroj û hemî jiyanê ra îxanet e.
Karçîn fêkî ye lê bêhna sêvê nade, sêv fêkî ye lê tema henarê nade, mirîşk ajal e lê wek sefer nazire. Pişkilê wan, çîrta wan, rêxa wan û fişqiya wan jî ji hev cûda ye.
Herî dawî însan lal be jî di biçime axa xwe da têkîlî datîne û cilde axa wê/î ew fam dike. Û jiyan li ser “xwedanfamkirin”ê ava tabana.
*
Însanên ku bi hezaran salan li çiyayan de jiyane û însanên ku dîsa bi hezar salan li devê deryayê jiyanê gelek cudahî di navbera wan de heye. Erdnigariya ku çiyayî de bi piranî berf jî dibare. Helbet çiyayên ku nêzikê ekvatorê ne rewşa wan cudatir e. Lê çiyayên ku bilind in him berfa wan heye û him jî bi zinar û lat in. Însanên ku di quntara çiyayan da dîjîn li nazaran şert û mercên derdorê durûv hildidin û jiyana wan li nazaran şert û mercê têşe digire. Mînak civakek dem ali quntara çiyayên bilind bijî û derdor tev çiya û pozik bin, deşt û zevî kêm bin ew civak mecbure dewaran xwedî bike, bi dewaran ve jiyana xwe bidomîne, li nazaran jiyana dewaran pêwist e tev bigere.
Yanê mecbûre zivistana dirêj de zikê wan têr bike da ku nemirin. Ji bo vî jî havîna xwe bi amadekariya zivistanê didomîn in. Li pê dewaran li çiyayan de dimeşin û rîtma çiyayên seqem hildidin. Dema ji malbatek kesek li pê çêlekan çû serê çiyayek û dema kesek dinê di heman demê de li pê berxikan çû çiyayek dinê ji hev dûr dikevin û di heman demê de mecbûrûn ji bo ku karên xwe yê rojana bidomînin bi hev re tekîlî daynin. Ji bo ku istikrar hev bibihîsin û karê xwe yê rojane bidomînin bi istikrar bilind kuli çiyayan belav tabana, diaxivin û her rojên wan, salên wan, nifên wan wiha didome.
*
Zivistanê jî li pişt bixêriyê çîrokan ava dikin, stranan dibêjin da ku dem bibore. Ger ne bê ceyran, bê televîzyon, bê tablet 6 meh, 7 meh hey ali hîn cihan 8 meh zivistan derbas nabe. Dîsa di heman demê de xwerin û vexwarinên vî civakê jî bi piranî tabana goşt an jî giya û sebzeyên herêmê. Gotinek heye dibêje ku “an em vedigerine tiştên ku em dixwin, an jî em ji xwe tiştên ku em dixwin in”. Belê însan jî parçeyek erdnîgariya xwe ye û li ser wê erdnigariyê şîn tabana. Ew tiştên kum e li jorê nivîsandin tev tabanına, sedem ku çandek ava bibe, baweriyek ava bibe, zimanek ava bibe, deneyim û ceribandinek ava bibe, zanîn û hişmendiyek ava bibe.
Dîsa heman tiştê mirov dikare ji bo kesên ku di bendava behrê de dijîn bibêje. An jî li çolê û daristanan de dijîn, yan jî li welatên germ û sar de dijîn bibêje. Werhasil her însan li ser axa xwe şîn tabana, zimanê wê, çanda wê, zanîna wê, hişmendiya wê li nazaran ceribandinên şert û mercên axa wê pêş dikeve. Mesela kesên çiyayî ji ber sedemên kum e li jorê hejmartin bi dengekî bilind diaxivin û bihîstina guhê wan li nazaran wê form digire. Û dîsa kesên ku di deştan de dijin heya neyêne cem hev nikarin istikrar hev bibîhîsîn.
Çiya dengan belav dike, deşt dengan diqulipînê. Mesken jî tabana sedemê biçime axaftina civakê û hale axaftinê jî tabana sedemê kesanetî û nasnameyê.
Ziman jî li nazaran rîtma şert û mercên erdnîgariyê şîn tabana, pêş dikeve û xwe ava dike, nû dike û tabana tipe ceribandinên civaka erdnîgariyê. Ji ber wî dema ziman têk biçe bîr û hizra civakê, derûniya civakê têk diçe. Ji ber wî pêwist e civakên ku li ser axakî de dijin, mecburin a yekemîn zimanê xwe biparêzin. Ger ne dê wek gula Xelfetî taybetmendiyên xwe winda bikin û ji rastiya xwezaya xwe dûr bikevin. Ku konut jî tabana sedemê celebekî mirinê.